Patricia Meyntjens
Levenswijzer: Deel II: Ontrouw revisited
In dit tweede deel vind je een genuanceerd beeld over het verlangen dat buiten de deur wordt gezocht. Er is al veel geschreven over de preventie en herstel van ontrouw maar veel minder over de betekenis en drijfveren van een verhouding. Er is een groot spanningsveld tussen de tijdelijke ontplooiingsmogelijkheden, die een verhouding soms schijnt te bieden en het dreigende gevaar, dat er onmiddellijk mee verbonden is. Het beoogt geen spannend artikel te zijn over ontrouw noch over de rechtvaardiging ervan. Het zet hopelijk aan tot een diepgaand gesprek tussen jou en je geliefden over kwesties als trouw en loyaliteit, begeerte en verlangen, jaloezie en bezitsdrang, eerlijkheid en vergeving. Ontrouw op een dieper niveau begrijpen wil nog niet zeggen dat je het ermee eens bent.
Onze visie op ontrouw is diepgeworteld, gepolariseerd en moraliserend. Onder vrienden leidt het onderwerp vaak tot emotioneel geladen stellingen: “Eens een vreemdgaander, altijd een vreemdgaander”of “Als ik je betrap, lig je eruit”.
Overspel is zowel voor een koppel als vaak ook voor hun naasten een verwoestende boodschap. Een bittere, veroordelende of repressieve reactie ten opzichte van ontrouw sluit de mogelijkheid op herstel uit. In een eerste reactie wil de omgeving de veroorzaakte schade opmeten, partij kiezen en hervalpreventie voorstellen. Nog vaker wordt de snelle kaart van de scheiding getrokken. Soms is dit laatste onvermijdelijk of zelfs verstandig maar in de acute fase worden de emotionele reacties op de verhouding nog teveel geprojecteerd op de gevoelens en oordelen over de ganse relatie. Haast om uit elkaar te gaan, gaat voorbij aan de menselijke zwakte en het opgebouwde relatiekapitaal enerzijds en onze veerkracht en diepgewortelde wens tot herstel anderzijds.
Ontrouwe partners zijn mensen als u en ik. Ze zijn zich scherp bewust van de zwaartekracht maar dromen ervan om te vliegen. We kunnen er ons maar beter van bewust zijn dat het ieder van ons kan overkomen. De motieven om vreemd te gaan verschillen enorm evenals de verklaringen die er door betrokkenen aan worden gegeven. Als je partner je bedriegt, schrijf je dat vaker toe aan een egoïstisch, zwak of onbetrouwbaar karakter, maar als je het zelf doet, pleit je verzachtende omstandigheden ten gevolge van de situatie waarin jij je bevindt.
Als mens en als therapeut heb ik een diepgeworteld verlangen om een meer genuanceerde en mildere dialoog te voeren over ontrouw. De complexiteit van liefde, verlangen en drift, laat zich niet in dichotome (1) categorieën van goed en kwaad, dader en slachtoffer steken. Een therapeutisch gesprek verliest zijn echte doelstelling, als het beperkt blijft tot het vellen van een oordeel. Als therapeut heb ik de kans om vrij te zijn in mijn oordeel, om plaats te maken voor begrijpen. Niet veroordelen betekent nog niet goedkeuren en er is een enorm verschil tussen begrijpen en rechtvaardigen. Als hulpverlener kan ik enkel het verschil maken door te kijken vanuit de standpunten van beiden partners. Immers overspel is een daad van verraad voor de ene en een uiting van verlangen voor de andere. Het is een cruciale denkfout om te veronderstellen dat enkel de vreemdganger in therapie moet. Het is van belang dat beide partners individueel en als koppel gesteund worden in deze verwerking. Als onbevooroordeelde intermediair tracht ik met elk koppel een zoektocht aan te gaan naar de dieperliggende betekenis en drijfveren en de meest effectieve aanpak hiervoor.
(1)Dichotoom: afgeleid van het Griekse “dichotomia”= tweedeling
Seksuele eerlijkheid
Het hoort bij een volwassen en intieme relatie dat we gesprekken kunnen voeren over menselijke behoeftes en verlangens, zowel bij aanvang van een relatie als doorheen de relatie. Dit kan leiden tot meer seksuele eerlijkheid. Kunnen we stilzwijgend uitgaan van monogamie of moeten we openlijk onderhandelen over monogamie? Willen we emotionele en/of seksuele monogamie? Wat doen we bij een coup de foudre of bij een verliefdheid? Kunnen man-vrouw vriendschappen? Is emotioneel vreemd gaan verraad? Zijn er risico’s aan emotionele exclusiviteit? Is hartstocht duurzaam? Zijn onze noden aan intimiteit en seks voldoende compatibel? Is ontrouw een egoïstische daad of in sommige gevallen begrijpbaar? Kan een relatie aan al onze noden voldoen? Kunnen we van meer dan één persoon houden? Kunnen we in alle veiligheid praten over onze seksuele fantasieën en erotische verlangens, ook als die niet enkel de partner betreffen? Kunnen jaloezie en bezitsdrang? Zijn we immuun tegen wanderlust?
Vaak brengt een drama als overspel mensen voor het eerst bij de bespreking van deze thema’s. Immers praten in een vertrouwelijke sfeer over trouw en vergeving, angst voor verlies en diepliggende, intense verlangens, bevordert de intimiteit en de trouw. Samen durven kijken naar het complexe landschap van hartstocht, de nood aan verleiding, de lust, de bevrijding maar onmogelijkheid van de verboden liefde, het schuldgevoel, de achterdocht en de nood aan wraak, is een uiting van veilige intimiteit. Bovendien kan er iets geleerd worden van de opwinding, die ontrouw veroorzaakt, om de eigen relatie nieuw leven in te blazen.
Wat vertelt Esther Perel ons over ontrouw?
Esther Perel doet al dertig jaar als therapeut onderzoek naar de complicaties van liefde en verlangen bij moderne paren. Haar eerste boek ‘Erotische Intelligentie’ gaat over de dilemma’s van het erotisch verlangen in langdurige relaties, haar recente boek ‘Liefde in verhouding’ geeft een onderbouwd en eigentijds beeld over liefde en ontrouw. Gelukkig gaat dit boek niet enkel over ontrouw of over de rechtvaardiging ervan, zoals de media de laatste weken suggereren, maar de inhoud zet aan tot een dialoog tussen jou, je geliefde(n) en je therapeut. In haar recent boek biedt Esther Perel een raamwerk met drie essentiële elementen van ontrouw.
Het eerste is de “geheimzinnigheid” waarbinnen de ontrouw zich ontplooit. Hierdoor versterkt de erotische lading en het verlangen. Het geeft vaak een gevoel van autonomie, vrijheid, zelfbeschikking en macht enerzijds maar voedt anderzijds ook leugens en ontkenning en een gevoel van isolement, schaamte en zelfhaat. Vaak ervaart men de leugens nog als erger dan het bedrog. Ook het niet goed verborgen houden, kan als vernederend worden ervaren.
Ten tweede moet er “seksuele alchemie” zijn, die al dan niet gepaard gaat met seks. Er is steeds een component van ‘erotiek of erotische verbeelding’ aanwezig evenals een component van ‘begeerte’, die in stand wordt gehouden door het verlangen naar de ander en de onmogelijkheid ervan. Het is evenzeer een denkfout om te veronderstellen dat het vreemd gaan altijd puur om de seks gaat; het gaat meer over de begeerte, de begeerte om begeerd te worden, je bijzonder te voelen, te worden erkend, een held(in) te zijn of een band te voelen. Het zijn net deze componenten die erotische siddering geven en mensen het gevoel geven dat ze leven.
Ten derde is er altijd enige mate van “emotionele betrokkenheid” met aan het ene uiteinde van het continuüm de liefdesrelatie met ongekende, allesomvattende, hartstochtelijke gevoelens en aan het andere uiteinde de anonieme, virtuele of betalende escapes waarbij de emotionele betrokkenheid wordt gebagatelliseerd of ontkend. Maar is seks ooit alleen maar seks? We mogen stellen dat in de geheime tuinen van het overspel zowel emoties als seks een rol spelen.
Vanuit eigen praktijkervaringen voeg ik hier nog “macht en machteloosheid” als vierde factor toe. De meest dominante persoon in de relatie bepaalt meestal wat de spelregels zijn (voor de partner). Vervolgens past die de spelregels aan voor zichzelf en gaat zelf vreemd, waar de eerder volgzame partner indirect revanche neemt voor de miskende positie en vreemd gaat in een ultieme (verzet)poging om ook gezien te worden. Weer anderen lopen gebukt onder emotionele kwellingen van huiselijk sadisme -verwaarlozing, onverschilligheid, minachting, afwijzing. Voor hen kan ontrouw een uiting van zelfbehoud en zelfbeschikking zijn. Het inruilen van handen die slaan voor handen die strelen is een daad van moedig verzet. Het betreft hier een gelaagde dynamiek van macht en machteloosheid en het is van belang om onszelf de legitieme vraag te durven stellen:”Wie heeft wie het eerst bedrogen?”.
Drijfveren voor ontrouw
Het is voor een koppel essentieel om te begrijpen waarom ontrouw plaatsvond en waar die haar oorsprong vond. Het is niet moeilijk om als therapeut mee te delven naar de oorzaken of beweegredenen voor ontrouw en vervolgens te blijven steken in de tweeledige symptoomverklaring: het ligt aan een vertroebelde relatie of aan een vertroebelde persoon. Enkel de kaart trekken van de pathologie door het probleem toe te schrijven aan een hechtingsprobleem, depressie, narcisme, seksverslaving of te beweren dat het ‘in de genen zit’, is te kort door de bocht. Uiteraard gaan deze verklaringen op voor een aantal koppels maar we moeten niet op de gemakkelijkste plaatsen zoeken maar daar waar de waarheid fundamenteler en authentieker is.
We komen dan bij thema’s van eenzaamheid, een onzekere jeugd, woede of wraak om iets wat je werd aangedaan, de lokstem van een niet-geleefde leven gevolgd door een “nu-of-nooit”-gevoel, een niet verkende identiteit, gevoel van falen of een onvermogen om aan de behoeften van de ander te voldoen. Je wil je terug aantrekkelijk voelen, complimenten krijgen en de beste minnaar van de wereld genoemd worden. Even iemands held mogen zijn of de geruststelling en troost zonder oordeel vinden bij iemand omdat je die steun bij je partner mist. Iemand die sterk genoeg is je te nemen zoals je bent en waaraan je niets hoeft uit te leggen.
Hoe pijnlijk dit ook mag klinken voor de partner, voor de vreemdgaander werd de dynamiek van ontrouw vaak ingegeven door de "zoektocht naar een ander ik", een ander stuk van zichzelf dat nog niet tot ontwikkeling was gekomen en schijnbaar in de eigen relatie niet uitgesproken of geëxploreerd kon worden (zie: coup de foudre).
De neiging tot ontrouw hangt in sterke mate af van het vermogen om het voor jezelf te rechtvaardigen. Wie vreemd gaat leeft tijdelijk in een parallelle of virtuele wereld die sterk wordt geïdealiseerd. Voor sommigen is het een wereld van mogelijkheden waarin men zichzelf opnieuw uitvindt of experimenteert met nieuwe versies van zichzelf. Men wil een ander soort seks of emotionele verbinding hebben dan thuis. Het kan een gevoel van triomf en almacht geven, omdat je voor je overspel dingen moet durven, die je misschien nooit eerder hebt gedaan. Men wil zijn fantasie uitleven met een soort mens, die men zelf graag zou zijn- jonger, succesvoller, knapper en vooral vrijer. In die wereld komen voor heel even alle dromen uit. Mits het overspel van korte duur is, kan de fantasie in stand gehouden worden en kan men alles zijn, waarvoor binnen de relatie geen plaats (meer) is. Dit alles krijgt extra vonken door de onbereikbaarheid, het niet weten wanneer je elkaar terug ziet en het ongrijpbare. Men kiest vaak voor tegenspelers, die nooit een partner zouden kunnen of willen zijn. Door te vallen voor iemand uit een andere klasse, cultuur of met een andere leeftijd, speelt men met mogelijkheden en grenzen, die men in de werkelijkheid niet in overweging zouden nemen.
In tegenstelling tot wat we graag geloven, “Mannen gaan vreemd voor seks, vrouwen voor liefde en verbinding”, zijn de dingen niet altijd wat ze lijken.
Het verlangen om vreemd te gaan van een vrouw kan in een enkel geval een reactie zijn op een fantasieloze man, maar vaker zien we dat vrouwen buitenshuis ontwaken. Hun rol als huismanager en moeder werkte jarenlang als een krachtig anti-afrodisiacum, wat leidde tot ‘erotische stilte’. De meeste vrouwen willen heus niet enkel ‘knuffelen” ze zijn ook “uitdagend en sexy”. Sterker nog, vrouwen worden net zo opgewonden als mannen van het verbodene, het nieuwe, het spannende, het rauwe maar de opwindingswaarde is soms niet doorslaggevend genoeg om er emotionele verbondenheid voor op te geven. Een te groot verantwoordelijkheidsgevoel of een te grote vertrouwelijkheid belemmert de onontbeerlijke overgave die nodig is voor erotische genot.
Vrouwen, die in staat zijn betere compartimentering te maken tussen hun zorgfuncties en hun zelfrealisatie, kunnen hun verbeeldingskracht en erotische fantasieën meer aanstoken ten voordele van meer seksuele polariteit. Wanneer een vrouw net daar moeite mee heeft, is een verhouding vaak een ‘secret garden’ waarin ze zichzelf terug vindt. Het is vaak gemakkelijker om anders te zijn bij een ander, wat resulteert in een soort zelfverwezenlijking –verjongd, herboren, hernieuwde kracht, levendig, bevrijd.
Maar evenzeer fysiek verlangen is een sterk motief voor vreemdgaan bij vrouwen. Esther Perel geeft in haar boek ‘Liefde in verhouding’ aan dat ze heel wat vrouwen heeft gezien die met hun herontdekte “erotische ik” en hernieuwd zelfvertrouwen terugkeerden bij hun partner, die misschien niet eens wist wat die verandering deed ontbranden, maar er in elk geval wel dankbaar voor was.
Ook mannen zijn niet enkel op zoek naar meer of opwindendere seks als ze vreemdgaan, maar naar een band, vitaliteit, intensiteit en begeerd worden. Ironisch genoeg botsen ze, uiteindelijk vaak op een vrouw die zich thuis net zo voelt als hun eigen partner en die ook hoopt ergens anders weer tot leven gewekt te worden.
Een aantal mannen heeft te kampen met een innerlijke gespletenheid; hun zoektocht naar seks buitenshuis is een uiting van hun onvermogen om intimiteit en seksuele passie te integreren. Deze terugkerende seksuele impasse wijst vaak op een onderliggend trauma. Immers onze erotische neigingen en remmingen ontstaan in onze vroegste ervaringen en ontwikkelen zich in de loop van ons leven. Psychologisch speurwerk om de seksuele blokkades bloot te leggen is dan noodzakelijk. Door het blootleggen van het echte kernprobleem en het therapeutisch doorwerken voorkom je overspelig recidief.
Als ontrouw het daglicht ziet…
Als ontrouw wordt ontdekt overleven de verhoudingen de overgang naar het daglicht zelden. Vaak blijft de relatie met de minnaar niet aantrekkelijk als het verbodene eraf is.
In mijn praktijk komen ongeveer 90 % van verhoudingen tot een einde en na een half jaar nog eens 5%. Hoe authentiek de liefdesgevoelens ook zijn en welke mooie romantische toekomstdromen je ook koestert, de verhouding is bijna altijd voorbestemd om prachtige fictie te blijven.
Of de relatie nu aan het licht komt of je zet haar zelf stop, het is vaak erg beangstigend omdat men vreest de vitaliteit en het ander stuk dat men tijdens te ontrouw heeft ontdekt, zal verliezen. Als je je wilt bevrijden uit de verhouding is het belangrijk het onderscheid te maken tussen de persoon en de ervaring. Er komt een einde aan de relatie met de tegenspeler maar je kan met dankbaarheid de souvenirs meenemen en je energie en jeugdigheid,die je hebt ervaren, behouden en bovendien ontdekken dat, een deel ervan ook in jezelf zit en mogelijks ook in je relatie, als je bereid bent te graven naar de schat. Schatten zijn vaak te vinden in de dieperliggende (emotionele intelligentie) of ondergesneeuwde lagen van jullie relatie.
Als een koppel bereid is, samen te zoeken, schroom en rancune los te laten, komen ze soms tot verrassende ontdekkingen en een beter samenspel. Zo niet, kan in open dialoog gezocht worden naar een oplossing op maat…..
Voor elk koppel bestaat een op maat gesneden oplossing
Sommige koppels gaan aan de slag met hun tanende behoeften aan intimiteit en seksualiteit (erotische intelligentie) waar anderen kiezen voor een seksloze relatie. Een andere groep meent dat het partnerschap nieuwe opties nodig heeft. We wijten de teloorgang van een relatie al snel aan ontrouw, maar de meest destructieve factor is in de meeste gevallen misschien wel het hardnekkig vasthouden aan seksuele exclusiviteit. Niet voor iedereen is dit een draaglijke oplossing. Misschien zouden heel wat koppels nog samen zijn als ze zich samen hadden verdiept in hun verschillende seksuele behoeften; hoe ze die verschillen samen kunnen overbruggen of durven nadenken over een oplossing op maat. Een kleine minderheid kiest dan voor een non-monogamie met wederzijdse toestemming waarbij één of beide partners, mits goede afspraken, de onvervulde verlangens elders opzoeken. Het kan de last van de ene partner verlichten om aan al de seksuele behoeften van de andere te moeten voldoen (zie getuigenissen).
Vele mensen huiveren bij het idee dat je kunt houden van de een en kunt vrijen met een ander. Ik ben bevoorrecht om tijdens mijn loopbaan enkele getuigenissen van deze uiterst kleine groep zwarte ijsberen te hebben mogen beluisteren. Ze behoeden me van wit-zwart denken en leveren me reflectie over de ondoorgrondelijke complexiteit en het samenspel van vriendschap, intimiteit en seksualiteit.
Soms wordt hierdoor een betere en respectvollere oplossing gevonden dan te moeten overgaan tot de vernietiging van liefdevolle relaties en stabiele gezinnen. Ik denk dat dit al bij al voor alle betrokkenen beter is dan overspelig hervallen.
Reflecties
Het begeleiden van koppels tijdens of na ontrouw neemt een groot deel van mijn therapeutisch werk in. Ik erken de kracht van de erotische ervaring en de zelfontdekking, die kan gepaard gaan met ontrouw. Ik doe het nooit af als triviaal of egoïstisch.
Het is subtiel maatwerk en tevens een moeilijke evenwichtsoefening om enkele positieve aspecten van de ontrouw te erkennen en tegelijkertijd de verantwoordelijkheid te leren (h)erkennen voor het verdriet dat erdoor werd veroorzaakt.
Doorheen de jaren heb ik geleerd niet altijd morele superioriteit toe te kennen aan wie binnen het koppel niet vreemd ging. Er is vaak een medeverantwoordelijkheid waarin de partner voorafgaand jarenlang slecht behandeld werd, wat evenzeer een vorm van bedrog is. Emotionele en seksuele afwijzing krijgen nog steeds niet hetzelfde vernietigende oordeel als wellustige escapades.
De laatste jaren zien we een toename aan koppels waarbij mogelijks een (niet-gediagnosticeerde) autismespectrumstoornis en een onvermogen om emotioneel te connecteren aan de basis liggen van een zoektocht in ontrouwland.
Intieme ontmoetingen met een derde kunnen een in slaap gesuste seksualiteit weer tot leven wekken. Hoewel ontrouw de waarde van het seksueel kapitaal van een paar hypothekeert, kan het soms voor een stijging zorgen. De ontdekking van een ander seksueel wezen en een andere seksuele gedrevenheid bij de partner, kan ook nieuwsgierigheid opwekken en leiden tot meer seksuele eerlijkheid en een gezamenlijke (her)ontdekking van een (verloren gewaand) paradijs (erotische intelligentie).
Het is belangrijk om af te stappen van het stereotype beeld dat mannen vreemd gaan voor seks en vrouwen voor liefde. In contact met mannelijke cliënten stel ik vast dat hun seksuele blauwdruk even verfijnd, complex, emotioneel als relationeel kan zijn als die van vrouwen. Andersom is seks de rechtstreekse toegang tot hun emotionele wachtkamer; dankzij seks voelen zij vriendschap, warmte, waardering, tederheid en kwetsbaarheid. Seks geeft hen toegang tot deze voor hen vaak moeilijkere emoties.
Bovendien zijn niet alle liaisons lichtzinnig maar vooral existentiële verhoudingen, die diep doordrongen tot de essentie van het leven. Het is belangrijk om te beseffen dat de kracht ervan, vaak net zo verwarrend was voor degene, die was verwikkeld in het geheim, als voor de partner die het ontdekt. Als "vreemdgaan", echt "thuiskomen" betekent dan kunnen idealen wankelen (intieme vrienden).