Familieziel | Patricia Meyntjens

Patricia Meyntjens

Levenswijzer: Familieziel

"Het zit in de familie": thema's uit het verleden

Deel 2: werken met bewuste thema's uit het verleden

Van je familie moet je het hebben. En krijg je het ook: liefde, steun maar vaak ook de nodige miserie. Bloedbanden en familieregels hebben een enorme impact op ons. Nergens is loyaliteit zo sterk als in relatie met je ouders, grootouders en andere verwanten. Het is een illusie dat je aan deze wetmatigheid kan ontkomen en los daarvan je leven kan leiden. Je bent geen op zichzelf staand wezen maar een onderdeel van een heel systeem. Met welke levensopdrachten stuurde je familie je op pad en welke familiegeheimen draag je mee?

Als we het moeilijk hebben, denken we vaak dat het de schuld is van onszelf of van onze opvoeding en onze ouders. We leggen dan een grote last bij de ouders neer, terwijl die misschien ook iets moeten dragen van hun ouders. Kennis van je familiehistoriek kan helpen om jezelf en de anderen beter te begrijpen. Het plaatst bovendien je eigen problematiek in een breder perspectief. Therapeuten richten zich niet alleen op de persoon van de cliënt maar plaatsen hem in de context van de familie en gaan kijken wat daar gebeurd is. Immers verschillende generaties werken op elkaar in waardoor de oplossing van actuele klachten vaak in de familiegeschiedenis te vinden is.

Maar hoe mobiliseer je deze familiewijsheid? Cruciaal is dat je inzicht krijgt in de manier waarop je familie is georganiseerd en op welke pijlers ze is opgetrokken. Wat is de geschiedenis van je familie? Welke heilige huisjes draagt ze met zich mee? Wie heeft het gezag, wie biedt er steun en wie ontregelt de boel? Zijn er geheimen en onvertelde verhalen? Wat zijn sterke punten in je familie? Kortom, wat bezielt je familie?

In de familieziel zit alles wat we van onze familie aan psychologisch en emotioneel erfgoed meekrijgen. Ten eerste zijn er de mooie dingen die je meekrijgt zoals vaardigheden en talenten. Ten tweede zijn er de ‘heilige huisjes’; de regels en opdrachten die een familie je meegeeft of (onuitgesproken) oplegt. Dat kunnen uitspraken zijn als "Familie gaat altijd voor", "Je moet altijd eerst zijn", "Eerst oompje en dan oompjes kinderen" maar het kan ook zijn dat er van je verwacht wordt dat je dezelfde studie als je ouders volgt of je de familiezaak voortzet. Doe je dat niet dan ben je ‘ontrouw’ aan de familie en kan dat voor stress, verwijten of uitsluiting zorgen. Ten derde kunnen ingrijpende gebeurtenissen generaties lang doorwerken en de familieziel beschadigen. Denk daarbij aan oorlogsverleden, geheimen, drankgebruik, incest, abortus, doodgeboren kinderen, enz.

Familietradities

Elke familieziel heeft zijn tradities en overtuigingen van ‘hoe het moet’, dat zijn de ‘heilige huisjes’. Het gaat dan over regeltjes, afspraken, normen en waarden. Het worden ook wel eens 'tegelwijsheden' genoemd. Aan familietradities ontkomt niemand. Sommigen worden er zelfs verbaal ingehamerd zoals "Hier vloekt men niet", "Elk huisje heeft zijn kruisje". Sommige heilige huisjes zijn steunend, geven een warm gevoel en een besef van continuïteit, samenhorigheid en vormen een bron van inspiratie zoals het doorgeven van werklust, zin voor kunst, engagement of ondernemerschap. Andere heilige huisjes kunnen zuur opbreken. Een uitspraak als "Wees tevreden met wat je hebt" klinkt niet bepaald ambitieus en kan negatief beïnvloeden en immobiliteit veroorzaken. Wie ben je om te weigeren om in de familiezaak te gaan werken die al generaties in de familie is? Kan je trouwen op het strand van Curaçao als de boodschap van je ouders is "Wij dragen bescheidenheid hoog in het vaandel"? En wat te doen als het heilige huisje van de familie luidt "In onze familie scheiden we niet" en je zit zelf met een gestrand huwelijk? Of je kampt met een depressie en de familiepatriarch zegt "In onze familie zijn er geen psychisch zieken". De uitspraak "Doe wel en zie niet om", klinkt goed maar kan ook betekenen dat je niet mag stilstaan bij verdriet omdat je steeds vooruit moet. Een ideale uitgangspositie voor burn-out.

Sommige familietradities worden haast woordeloos meegegeven; bijvoorbeeld wanneer er altijd aan een mooi gedekte tafel wordt gegeten of wanneer onverwachte gasten altijd mogen aanschuiven. Of deze tradities heel nadrukkelijk of terloops werden aangereikt, ze werken een leven lang door en beïnvloeden de manier waarop we onze eigen kinderen grootbrengen.

Heilige huisjes kunnen ook opdrachten of gewoontes zijn waar niet aan te tornen valt; zoals, "Alle familieleden moeten met Kerstmis bij elkaar zijn", "Na het eten helpt iedereen met afruimen" of "Bij het binnenkomen, geef je altijd eerst je grootvader een zoen". Als iemand dat niet doet, kan dat irritatie of boosheid geven.

Het is uiterst verraderlijk dat je zo'n familieopdrachten niet waarneemt als wensen van hen maar als iets dat voortkomt uit jezelf, uit je eigen norm. Als die geïnternaliseerde norm je ligt, is dat perfect maar als die norm niet (meer) past, kan het zijn dat je eronder lijdt en dat dit gevolgd wordt door een (existentiële) crisis waarin je gaat twijfelen aan jezelf. De ‘familieopdracht’ is niet langer functioneel en gezond en het wordt tijd om er afstand van te nemen. Er moet een doorbraak komen. Daar zorgen de ‘ontregelaars’ voor die aan de heilige huisjes porren. Ze trekken aan de bel als iets niet meer in de situatie past en geven daardoor vaak een aanzet voor verandering. Lijnrecht daar tegenover staan de mensen die de familieregels tot elke prijs willen bewaken. Als de regels onder de loep worden genomen, krijgt de ganse familie de kans om ze te verwerpen of ze te herzien. Dat gebeurt zelden ongezien. In gezonde families kan zo’n verandering er komen door een paar goede gesprekken en wat verzet. In meer ‘bevroren’ systemen geven de ‘ontregelaars’ meer disfunctionele signalen: ze worden ziek, raken verslaafd, vertonen een stoornis… Dat kan een bewuste of onbewuste reactie zijn.

Verzwegen verdriet wordt doorgegeven

Transgenerationele invloed :

Dat ouders hun hartstocht voor sport of tuinieren graag aan het nageslacht doorgeven is begrijpelijk. Maar waarom belasten ze ongewild hun kinderen met dezelfde emotionele moeilijkheden als die waaronder ze zelf in hun eigen jeugd hebben geleden of met een familiale opdracht die niet bij hun kinderen past. Waarom herhalen problemen zich vaak van de ene op de andere generatie?

Ingrijpende gebeurtenissen in het leven van de eerste generatie liggen vaak aan de basis van problemen in de generaties die volgen. Ervaringen uit twee of meer generaties boven je, zijn nog steeds van invloed op je leven, of je je daar nu van bewust bent of niet. Anders gezegd: we dragen niet alleen tradities en eigenschappen van generatie op generatie over maar ook pijn en verdriet.

Als verklaringen daarvoor kan je aanvoeren dat we allen tot aan onze dood het kind van onze ouders blijven en een heel diep verlangen naar behagen, goedkeuring en verbondenheid met hen hebben. Zo zal de vrouw die zelf als puber alles deed om aan haar preutse ouders te ontsnappen, op haar beurt haar dochter strak houden. Zo laat ze haar ouders zien dat ze toch nog braaf is geworden. Een andere verklaring ligt bij de diepe faalangst die geregeld voorkomt bij mensen die geen fijne jeugd hebben gekend. Ze weten niet beter dan dat ze hun ouders telkens tegenvielen. Voor hen voelt het vaak als herkansing als ze zelf ouder worden: eindelijk die liefdevolle band die ze nooit zelf hebben ervaren. Maar hoe hoger gespannen de verwachtingen, hoe heftiger de teleurstelling. Een kind is immers nooit zoals je het had voorgesteld. Dat voelt dan weer alsof ze andermaal tekortschieten, ditmaal niet als kind maar als ouder. Zo wordt het gezinsleven opnieuw een bron van spanning en frustratie.

Familiegeheimen :

Welke familie heeft geen geheimen? Die hoeven niet altijd over onthutsende kwesties te gaan. Soms zijn het grappige anekdotes, zoals de degelijke oom die in zijn jeugd een nachtje dronken in de cel belandde. Maar soms leeft men ook met een onuitgesproken zwaar trauma, zoals een collaboratieverleden, een kindersterfte, een incestverleden, een abortus of een (zelf)moord… Deze onuitgesproken familietrauma's kunnen zwaar wegen op de volgende generaties.

Daarom is het belangrijk dat je als hulpverlener zicht krijgt op minstens drie generaties.

Immers ... "Als je stenen op je weg laat liggen, zullen je kinderen er later over struikelen"

Niet elk kind neemt de last op zich

De eerste generatie maakt het verlies, de pijn of het trauma letterlijk mee. De tweede generatie is loyaal aan de pijn van de eerste generatie en gaat het verdriet dragen. Ze voelt de pijn van de eerste generatie en kan er niet over spreken, omdat dat duidelijk te pijnlijk is voor de eerste generatie. De derde generatie heeft meer afstand tot de eerste en kan moeilijke en verborgen zaken bespreekbaar maken. Het is ook die generatie die de dialoog met de grootouders aangaat en bijvoorbeeld vragen stelt over de Eerste Wereldoorlog, terwijl hun ouders daar nooit over durfden te praten omdat het te gevoelig lag. Die derde generatie kan bijvoorbeeld boeken schrijven of documentaires maken over die oorlog of publieke excuses aanbieden aan slachtoffers. Dat is mogelijk wanneer het verdriet wordt gedeeld en bespreekbaar gemaakt.

Wouter: komt uit een gezin van vier en worstelt met faalangst en suïcidale gedachten. Na een paar sessies komt zijn vader ter sprake. Toen Wouter 11 jaar was, kwam hij door zelfdoding om het leven. Wouter had dit nauwelijks beseft want er werd zelden over hem gepraat. Er werd als het ware een glazen stolp op de verdere persoonlijke groei van de familie gezet. Na jaren zwijgen over dit taboe, besefte Wouter dat hij in dialoog wilde gaan met familie om de 'verzwegen vlek' toch in kaart te brengen en begreep hij beter waar zijn suïcidale neigingen vandaan kwamen. De existentiële vragen die zelfdoding van een ouder vaak oproepen- "Was ik het dan niet waard om voor te leven?"- kunnen verder doorwerken tot in de volgende generaties als ze nooit verwerkt zijn geweest.

De zwaarste familiegeheimen hebben altijd te maken met existentiële kwesties. Die gebeurtenissen werpen een schaduw op families, precies omdat ze niet onder ogen worden gezien. Het oplossen van struikelblokken die mensen hier en nu ervaren, vraagt vaak een reconstructie van de familiegeschiedenis, tot op het punt dat een bepaald probleem ontstaan is en dat kan verschillende generaties teruggaan. Het kijken naar wat er in het verleden is gebeurd, is een proces van intellectuele eerlijkheid (niet van puur feitenmateriaal). Het gaat om het begrijpen wat er op dat moment speelde. Begrijpen is absoluut iets anders dan goedkeuren. In het beste geval leidt begrijpen tot ont-schuldigen, niet alleen van de persoon die iets ontoelaatbaars deed, maar ook van jezelf. Immers onuitgesproken schuld, schaamte of angst baant zich vaak een weg naar de volgende generaties(s).

Als het verdriet weggemoffeld en de gebeurtenissen verzwegen worden, is er een kans dat die derde generatie of zelfs de vierde op een verstoorde manier signalen gaat geven. Niet alle kinderen van een gezin gaan de pijn dragen of signaliseren. Het is dat ene kind dat het oppikt, het kind dat bijvoorbeeld onhandelbaar, angstig, hoogsensitief, overbezorgd of extreem kwetsbaar is. Vaak is het dus één kind dat het disfunctionele familiepatroon draagt en de actuele stand van zaken aan de kaak stelt.

Drie generaties om een patroon te doorbreken

Griet: “Mijn grootvader was vader van drie dochters. Hij was jarenlang verslaafd aan alcohol en pleegde zelfmoord. Mijn grootmoeder, zijn weduwe, praatte al die jaren weinig over hem. Zijn dochters, waar mijn moeder er één van was, waren loyaal aan hun moeder en spraken ook zelden over hun vader, niettegenstaande ze hem misten. Ze droegen hun verdriet in stilte. Heel de familie bande hem als het ware uit hun hart om dat verdriet niet meer mee te maken. “In onze familie drinkt men niet”, werd het heilige huisje. Daarmee verwezen we allen het alcoholgebruik naar de schaduwkant van onze familieziel. Tot mijn broer in zijn tienerjaren al stevig begon te drinken en een serieuze verslaving ontwikkelde. Dat noopte onze familie om onze eigen geschiedenis en haar beladen relatie met alcohol aan het licht te brengen."

Ook het familiegeheim maakt deel uit van de familieziel. Na een ingrijpende gebeurtenis ontstaat er vaak een patroon van schaamte. De betrokkenen doen of er niets aan de hand is, verzwijgen moeilijkheden en pijn en bewaren koste wat het kost de lieve vrede. Als er geheimen in de familie zijn die te pijnlijk zijn om erover te spreken, kunnen latere generaties klachten ontwikkelen: van vreemd gedrag tot ernstige psychiatrische stoornissen. Vandaar dat denken in drie generaties zo belangrijk is. Als de stemmen van drie generaties worden gehoord en aan elkaar verbonden, kan het patroon worden opgeheven. Het is belangrijk dat de verhalen verteld worden en dat zowel goede als slechte ervaringen met kinderen en kleinkinderen gedeeld worden. Geheimen en verborgen geschiedenissen doen families geen goed.

Katrin: “Ik heb drie dochters en een adoptiekind. Zelf ben ik geadopteerd maar tot op heden heb ik dit nog steeds niet durven zeggen tegen mijn kinderen,… uit schaamte, uit angst dat ze zich minder aan me zullen hechten. Ik weet het niet. Als ik lees over de verborgen dynamiek van familiebanden, besef ik dat mijn schaamte en angst moet doorbreken en mijn kinderen moet vertellen over mijn eigen adoptie.”

Door de emotionele erfenis van onuitgesproken schuld, schaamte of angst op te lossen, komt er nieuwe energie vrij om écht te beginnen leven.

Deel je familieverhalen

Vertel uw kinderen geregeld over uw eigen levenservaringen en die van uw voorouders. Het maakt niet uit of dat voorgeslacht blauw bloed had of nauwelijks hun naam onder de trouwakte kon schrijven. Kennis van hun familiegeschiedenis geeft kinderen meer vertrouwen in eigen kunnen. Het beschermt ze tegen angst en depressie, geeft ze een gevoel van controle over hun eigen leven en vergroot hun veerkracht. Immers familieverhalen bevatten emotionele lessen. Het kind is op moeilijkere momenten stressbestendiger als het weet dat eerdere generaties ook het hoofd hebben geboden aan tegenslagen. Merk op dat kinderen die familieverhalen ook écht horen en ze opslaan, ook al stralen ze uitdrukkelijk uit dat ze niet luisteren.

Vragen voor jezelf en voor je kinderen: Weet jij eigenlijk.... hoe je ouders elkaar hebben ontmoet? waar ze zijn opgegroeid? onder welke omstandigheden ze werden geboren? waar je naam vandaan komt? onder welke omstandigheden je broers en zussen werden geboren? op welk familielid je uiterlijk/innerlijk het meest lijkt? met welke ziektes en tekorten je ouders in hun jeugd te maken hadden? welke levenslessen je ouders getrokken hebben uit goede en slechte ervaringen? wat je ouders meemaakten op school en in de familie? welke baantjes ze hadden als ze jong waren? of ze prijzen en onderscheidingen hebben gekregen in hun jeugd? enz.

Welke opdrachten beïnvloeden uw leven?

Opdrachten geven ons bestaan richting en zin maar soms passen die opdrachten van vroeger niet (meer) bij ons. Het gevolg is dat je je overbelast of innerlijk verscheurd voelt. Dan is het goed om ze eens kritisch tegen het licht te houden. Dit kan complex zijn omdat ze vaak niet expliciet verwoord zijn.

Vragen die kunnen helpen om de opdracht helder te krijgen: Volgens welke stelregels hebt u belangrijke beslissingen genomen? Aan wie doen die regels u denken? Zijn er dingen die u telkens weer zonder succes herhaalt? Zit daar een patroon in? Op welke levensgebieden loopt u geregeld tegen problemen aan? Ziet u een verband met uw familie? Welke positieve of negatieve parallellen zijn er tussen uw leven en dat van uw (voor)ouders? Op welke gebieden zijn uw ouders tevreden met u? Vraag ze zo mogelijk eens direct hoe ze zich uw leven hadden voorgesteld. Hoe zijn uw ouders op uw naam gekomen? Welke betekenis heeft die naam voor hen?

Je kunt het altijd beter doen : herstel familiebanden

Vaak zijn er breuken in families, maar de bloedbanden zijn over het algemeen zo sterk dat de familieleden elkaar vroeg of laat weer opzoeken. Dat gebeurt vaak bij overgangen/mijlpalen in de levensfases; huwelijk, overlijden en geboorte. Breuken herstellen is belangrijk. Zulke overgangen bieden een kans op verzoening. Door elkaar op te zoeken en verhalen te delen, kan de gekwetste familieziel helen. Werkelijk begrip is helend.

Een pleidooi voor het herstel van familiebanden is gepast. Als westerse individualisten vinden we vaak dat de familie niet bepalend mag zijn voor onze levensloop. We maken onze eigen keuzes wat partner, beroep en religie betreft. Dat is goed, maar tegelijkertijd is er die verwantschap waar je niet omheen kunt en die je dus beter in ere kunt houden. Om aan de heling van je familieziel te werken, dien je je eigen kwetsbaarheden onder de loep te nemen. Waar heb ik last van, wat zijn kwetsbare momenten in mijn leven geweest en kan ik die linken met de generaties voor mij. Daarvoor moet je communiceren en het contact tussen de generaties bevorderen, eventueel met behulp van een therapeut.

Het is van onschatbare waarde om kleinkinderen vaak in contact te brengen met de grootouders. De relatie tussen deze twee generaties is heel dynamisch, omdat ze los is van hoge verwachtingen die ouders vaak hebben. Grootouders krijgen via hun kleinkinderen een tweede kans om het goed te doen, en vaak wordt de relatie tussen hen en hun eigen kinderen daar beter door.

Gelukkig is de laatste jaren weer meer aandacht gekomen voor het grotere familieverband waar de gerichtheid meer op het 'wij' is; de grootouders komen weer meer in beeld en ook hun belangrijke bijdrage aan de opvoeding. Je kan leren je persoonlijke geschiedenis in die van je familie te plaatsen en te begrijpen. Met verschillende technieken kan je leren welke je eigen plaats is in je familie door het tekenen van een familieportret, het maken van een genogram (in kaart brengen van verwantschapssystemen en de eigen levenslijn in relatie tot de andere familieleden). Zo kunnen mensen inzicht krijgen in de eigen geschiedenis en hun plaats in het breder familieverband en persoonlijke problemen oplossen.

Noot

Het betrekken van drie generaties bij het oplossen van klachten is een waardevolle werkwijze. In bovenstaande tekst wordt uitgegaan van de mogelijkheid dat nog heel veel van de familiehistoriek te reconstrueren is. Dat is echter niet altijd het geval. Sommige partijen zijn reeds overleden of er is geen contact meer mogelijk of bepaalde elementen blijven onuitgesproken of zijn verdrongen. Kortom niet alles kan verteld (incest, gruweldaden, moord) of in kaart gebracht worden. In heel veel familieconstellaties is dat het geval. In deel 2 leest u meer over familieopstellingen die in dergelijke complexe situatie verlichting en heling kunnen brengen.

Aanbevolen lectuur

Tjin A Djie, K., & Zwaan, I. (2013). De familieziel. Hoe je geschiedenis je kan helpen op je levenspad. Prometheus/Bert Bakker.

Konrad, S. (2014). Het zit in de familie. Hoe we ons kunnen bevrijden van negatieve invloeden vanuit de familie. Juwelenschip.