Patricia Meyntjens

Levenswijzer: Perfectionisme ontwikkelt zich al in de kleuterklas

Is er iets mis met het altijd beter te willen doen? Op zich niets, het hangt ervan af hoe je het zelf ervaart. Je taak goed willen doen en alles tot in de puntjes afwerken, dat kan als het een keuze van jezelf is. Wanneer je voortdurend het gevoel hebt: ‘het is nog niet goed genoeg’, dan wordt het een grilliger verhaal. In het eerste geval is het een keuze en geeft het energie, het is een ‘gezond perfectionisme’ in het andere geval voel je een constante druk om beter te presteren en streef je naar een ‘ideaal’ en die innerlijke drang vreet energie en ondermijnt het zelfvertrouwen. Maar ook gezond perfectionisme kan doorschieten in een streven naar een ongezond ideaal.

Perfectionisme speelt een belangrijke rol in een aantal veel voorkomende psychische aandoeningen, zoals depressie, angst, burn-out en eetstoornissen. Tevens zorgen diverse maatschappelijke trends ervoor dat de druk op veel mensen, en vooral op jonge en vooral kwetsbare mensen, toeneemt. Je moet presteren van jongs af aan, op school, in hobby’s in de sportclub, enz. Deze prestatiedruk kan resulteren in faalangst. Faalangst is een uitingsvorm van perfectionisme en dat perfectionisme is de motor voor burn-out. Faalangst ontwikkelt zich al in de kleuterklas als gevolg van de grote zorg waarmee  kleuter al opgevolgd worden.

Desondanks is perfectionisme in én beperkt het zich niet tot leerlingen en sporters. Sociale media bulkt van de ‘perfecte selfies’, blitse topervaringen en glamoureuze successen maar de keerzijde wordt onderbelicht. Ze zorgen voor extra prestatiedruk. Perfectionisme uit zich niet alleen door de beste te willen zijn of alles perfect onder controle te willen houden maar evenzeer in besluitloosheid (“Voor wie/wat moet ik kiezen”), FOBO, knagende angst en onbehagen (“Ik heb alles maar toch mis ik iets”) FOMO, altijd maar doorgaan, ook al zegt het lichaam nee (“Ik moet dit extra boek nog lezen”), of de neiging om voor iedereen te zorgen, om zich toch maar geliefd of gewaardeerd te voelen. Onze maatschappij is aan het ontsporen en burn-out piekt. We staan allemaal onder hoge druk, niet iedereen valt uit, maar dikwijls wel diegenen die op jonge leeftijd hun authenticiteit verruild hebben voor perfectionisme.

Marcel Hendrickx schreef hierover twee ‘must read’-boeken : (1) en (2).

Jan De Crom* en ikzelf gingen erover in gesprek en maakten een compilatie van de deze necessary-to-read-boeken.

We hopen om bij aanvang van het nieuwe ‘live’ schooljaar mensen bewust te maken van wat perfectionisme is, hoe het ontstaat en welke impact het heeft op vele facetten van het leren en leven. We willen ook hoop geven dat je jezelf van het perfectionistische juk kan bevrijden opdat je het niet doorgeeft aan de jongere generatie.

*Jan De Crom was voormalig directeur Buitengewoon Onderwijs, met een warme kijk op en een sterk geloof in de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Hij overwon  met trots zijn burn-out.

Wat is perfectionisme

Perfectionisme gaat over het niet kunnen accepteren dat iets niet volgens de kunstmatige hoog gestelde normen van anderen of zichzelf verloopt. Daardoor blijft men voortdurend in een ‘actiemodus’ om dit te voorkomen met vaak negatieve of desastreuze impact voor eigen gezondheid, werk en relaties. ‘Stilvallen’ kan mensen met  perfectionisme confronteren met wat ze niet onder ogen willen zien, namelijk een sterke behoefte aan goedkeuring, liefde en aandacht, die ze nooit of voldoende gekend hebben in hun voorgeschiedenis.

Perfectionisme ontstaat meestal in de kindertijd

In één van de boeken  wordt verwezen naar de onderwijsvorm in Finland waar alles draait rond vertrouwen tussen leerkracht en leerling. Scholen bij ons waar leerlingen dit vertrouwen ervaren, zijn eerder uitzondering. Ons onderwijs blinkt uit in controledrang waardoor leerlingen te weinig ruimte krijgen om op eigen tempo te ontwikkelen en hun unieke zelf te worden. Perfectionisme ontstaat vaak tijdens de kleuter of lagereschoolperiode. In sommige gevallen ontstaat het pas in de tienerjaren en uitzonderlijk pas als jongvolwassene.

Een jong kind wordt geboren als zijn authentieke zelf, het leeft met een open blik in het moment en laat zijn creativiteit de vrije loop. We noemen dit het 'vrije' kind. Ze voelen zich ongebonden en blij en vol energie en hebben toch een innerlijke rust. Tijdens het groeiproces leert een kind, dankzij grote en kleine frustraties, zich aan te passen aan de sociaal geldende normen. Ze leren regels respecteren en zich aan te passen. We noemen dit het ‘verstandige of ‘brave’ kind. Ouders en opvoeders sturen hen voortdurend bij. Zo hoort het tot op zekere hoogte ook.  Eigenlijk leren ze hiermee een soort copingstrategie of overlevingsmechanisme aan om in te zetten bij onaangename situaties. Op zich is dit een normale stap in de ontwikkeling; het kind leert dat er grenzen zijn en wat kan en niet kan. Het vrije kind leert verantwoordelijkheid nemen en rekening houden met anderen. Als er een evenwicht is tussen denken en voelen groeit het kind uit tot een unieke authentieke mens die spontaan in zijn kracht staat.

In kleuterscholen ontwikkelen kinderen vaak faalangst en perfectionisme. Ze worden beroofd van hun authenticiteit. Je kunt hen zien veranderen. Het uitbundige, enthousiaste, zo eigen aan jonge kinderen verdwijnt. Ze worden braaf, passen zich aan en je kunt haast de kramp voelen in hun binnenste. Angst is ingetreden. Angst om niet te voldoen, om niet genoeg punten te halen, om niet aanvaard te worden. Ouders staan zo dicht en met de beste intenties bij hun kind dat ze die verandering vaak pas in een vergevorderd stadium herkennen. Gelukkig kunnen grootouders vaak meer van op een afstand kijken. Perfectionisme ontstaat wanneer het ‘brave’ kind de overhand krijgt op het ‘vrije kind’. Het denken krijgt dan de overhand op het voelen, met alle gevolgen van dien.

De eerste oorzaak waarom kleuters al zo vroeg perfectionisme ontwikkelen, is de grote zorg en monitoring waarmee ze door ouders en opvoeders in de kleuterschool gevolgd worden. Ouders gaan hun kinderen (on)bewust stimuleren om toch maar zoals de anderen te zijn. Ze geven het kind het gevoel dat het niet helemaal oké is. Wat denk je dat dit kind dan voelt? Durf vervolgens stil te staan  bij de verplichte tempotoetsen in de lagere school. Toch weten we allemaal dat er vroegbloeiers en laatbloeiers zijn. Scholen proberen desondanks leerlingen binnen een prototype te laten passen. Kinderen moeten al vlug veel kunnen. Wie niet aan de eisen voldoet, krijgt al (te) snel een label opgekleefd. Ouders zien ook vaak alleen de minder goede resultaten op het rapport  en zo worden kinderen aangespoord om nog beter hun best te doen. Bij een hevige (traumatische) ervaring, zoals afwijzing door boze of teleurgestelde ouders/opvoeders, kan het kind als het ware van het ene op het andere moment veranderen in iemand met perfectionistische trekken. Door volgende ‘onprettige’ ervaringen kan dit proces worden versterkt.

De tweede oorzaak voor het ontwikkelen van perfectionisme, is dat het onderwijs zo goed als uitsluitend gericht is op het ontwikkelen van het denken, het activeren van de linkerhersenhelft. Creativiteit en intuïtie, gestuurd vanuit de rechterhersenhelft, die zo kenmerkend zijn voor het vrije kind, worden teveel als onbelangrijk beschouwd.

De typische perfectionistische manier van denken, doen en voelen ontwikkelt zich tot een patroon dat zich in heel wat omstandigheden doet gelden. Dat aangestuurde patroon is niet meer adequaat voor de adolescent en volwassen persoon van later maar het is dermate geïnternaliseerd en onbewust geworden dat er geen andere keuze meer mogelijk is.

Uit balans

Perfectionisme brengt mensen uit hun evenwicht. Het cognitieve rationele brein neemt de leiding over en het emotionele, intuïtieve brein wordt gezien als onbetrouwbaar of gevaarlijk. Heel wat mensen met perfectionisme hebben geleerd weinig te voelen. Continue stress die in hun lichaam aanwezig is, voelen ze vaak niet meer. Soms kan er nog wel beroep gedaan worden op het emotionele intuïtieve brein, maar dan enkel op momenten die als veilig worden beschouwd, waarin niet moet worden gepresteerd. Denk hierbij aan vakantiemomenten, tijdens een hobby of bij het ravotten met kinderen. Door dit belemmerende patroon verliezen mensen hun authenticiteit en zelfvertrouwen en de krachtige mens die ze in werkelijkheid kunnen zijn vervelt. Mensen met perfectionisme zien zichzelf niet graag; ze kunnen onmogelijk eerst voor zichzelf zorgen en pas dan voor anderen.

Perfectionisme wordt nog te vaak eenzijdig gezien aan een persoonlijkheidskenmerk om te presteren, realiseren en autonomie te verwerven. Maatschappelijk gezien wordt dit bekrachtigd als succesvol handelen.

Perfectionisme vloeit veeleer voort uit onze relationele ontwikkelingsgeschiedenis. Niettegenstaande mensen lang in een ontkenningsfase blijven steken, is er een knagend gevoel van angst voor afkeuring en verwerping door anderen aanwezig. Tot de veer breekt… en stapsgewijs het besef kan komen dat men vaak levenslang heeft gevochten voor waardering en aandacht die men nooit heeft gekregen. Het gebeurt vaak dat mensen met perfectionisme, de bevestiging die ze dan toch vooralsnog krijgen, niet (meer) kunnen aanvaarden. In dergelijke situaties is er dan helemaal geen bevrediging meer.

‘Bevestigingsdrang’ is een perfecter synoniem voor ‘perfectionisme’. De term beschrijft wat er onbewust gebeurt bij mensen die dit patroon ontwikkeld hebben. Perfectionisme is een diepgeworteld patroon, een copingmechanisme, ontwikkeld om de liefde en waardering en aandacht die men verlangde maar onvoldoende of niet kreeg, te krijgen en te verzekeren.  Marcel Hendrickx toont aan dat dit de gemeenschappelijke noemer is van alle uitingsvormen van perfectionisme.

De ontstaansfactoren van perfectionisme kunnen ondermeer zijn: overdracht van het patroon van ouders op kinderen, de druk om beter te presteren, niet aanvaard worden als de persoon die je bent, het gevoel te moeten zorgen, de behoefte aan affectie, liefde en knuffels, traumatische ervaringen, het verhuizen naar een totaal nieuwe omgeving, gepest worden, hoogsensitiviteit en ouderlijke verboden.

Verschijningsvormen van perfectionisme

In de kern zijn alle vormen normaal; er is niets mis om voor anderen te zorgen, om een kwaliteitsvol rapport af te werken tegen de deadline of af en toe te twijfelen aan jezelf. De voorwaarde is dan wel dat je er zelf voor kiest en dat is net een probleem bij perfectionisme. Het is eerder een ‘moeten’. Je hebt geen keuze, je moet de dingen op die manier doen. Als je ze niet uitvoert, staat een onoverkomelijk schuldgevoel te wachten.  Schuldgevoel wordt consequent vermeden. Er is een sterke innerlijke dwang om het patroon op te zoeken en de kracht om zich ertegen te verzetten is te gering. Mensen die last hebben van het patroon herkennen meestal alle hierna genoemde symptomen, die hen in meerdere of mindere mate doorheen het leven loodsen.

Vanuit de bevestigingsdrang is er een sterke neiging om anderen te pleasen waardoor men dwangmatig wil zorgen, conflicten vermijden en niet nee kan zeggen.  Evenals een misplaatst onderdanig zijn tegenover personen die als hoger geplaatst worden ervaren, verwachtingen die niet  uitspreken, moeilijk feedback geven, anderen belangrijker vinden, alles zelf willen oplossen en  geen hulp vragen. Hiernaast stelt men vaak onrealistisch hoge kwaliteitseisen aan zichzelf en/of anderen en ziet men enkel wat er niet in orde is; wat goed gaat wordt weggefilterd. Het zelfbeeld is laag door een mismatch tussen henzelf en hun prestaties. Men blijft details zien die niet in orde zijn en een innerlijke stem geeft commentaar op alles.

Velen herkennen een zekere mate van controledwang; weten hoe de dingen moeten gebeuren en willen dat ze ook volgens dat scenario verlopen, behoefte aan planning en structuur, to-do lijstjes moeten maken, op alles voorzien zijn en zorgen voor een plan-B. Een constante stroom van denken en piekeren, de lat hoog leggen, niet kunnen kiezen want kiezen is verliezen (FOMO & FOBO), de eigen grenzen niet respecteren door geen ‘nee’ te kunnen zeggen of uitstelgedrag omdat men vreest dat het toch niet goed genoeg zal zijn tevens is er flinke keuzestress want de keuze moet de juiste zijn.  

Deze eigenschappen zijn oké als je er écht voor ‘kiest’ om zo te reageren en niet omdat er een innerlijke ‘drang of moeten’ is. De ‘moeters’ hebben een rode loper naar burn-out voor zich liggen. Perfect willen zijn is uitputtend en je kan nu eenmaal niet winnen van je eigen schaduw. Door een (te) groot verantwoordelijkheidsgevoel kunnen mensen met perfectionisme moeilijk neen zeggen en nemen te veel hooi op hun vork. Ze gaan chronisch door tot ver in het rood.

Totaal uitgeput belanden ze in het eindstation ‘burn-out’ of ontwikkelen een perfect verborgen depressie. Het komt vaker voor bij krachtige mensen die gedreven zijn door hun perfectionisme, door hun verantwoordelijkheidsgevoel en de zorg die ze ‘moeten’ opnemen voor hun bedrijf, collega’s of gezin. Ze kunnen geen weerwerk bieden aan de druk die ze zichzelf opleggen en/of door anderen wordt opgelegd. Ze zitten gevangen in hun keurslijf van perfectionisme.

Mensen met perfectionisme zoeken niet snel hulp. Alles alleen ‘moeten’ kunnen is hun overlevingsstrategie. Hierdoor kunnen en durven ze niet navigeren op hun emotioneel kompas. Tot de veer breekt…

Voor wie meer wil lezen over dit thema, kan zich verdiepen in de twee toegankelijk boeken en kennis maken met de OCP-methode (Ontwikkelingsgericht Coachen van mensen met Perfectionisme) waardoor het leven weer ‘haalbaar’ en ‘leefbaar’ wordt en de impact op je omgeving, relaties en kinderen evolueert van ‘moeten’ naar ‘oprecht graag willen’.

Meer lezen:

Hendrickx, M. (2016). Zeg me dat ik oké ben. Over perfectionisme en bevestigingsdrang. Manteau.

Hendrickx, M. (2018). Burn-out begint in de kleuterklas: hoe perfectionisme mensen doet opbranden. Manteau.